Ostatnia aktualizacja Ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych z roku 2018 znowelizowała przepisy samorządowych ustaw ustrojowych pod kątem zwiększenia udziału społeczeństwa na różnych etapach funkcjonowania urzędów.

Wśród zmian obejmujących ustawę o samorządzie gminnym/powiatowym/wojewódzkim, znalazł się obowiązek corocznego przedstawiania przez władze wykonawcze właściwej Radzie/organowi stanowiącemu nowego dokumentu jakim jest Raport o stanie właściwej jednostki samorządu terytorialnego-JST (Raport).

Raport ten ma obejmować podsumowanie działalności wójta/zarządu powiatu/zarządu województwa w roku poprzednim, w szczególności obejmować sprawozdanie z realizacji polityk, programów i strategii, uchwał rady gminy i budżetu obywatelskiego.

Nad przedstawionym raportem o stanie gminy przeprowadzana będzie coroczna debata. Udział w tej debacie wziąć będą mogli nie tylko radni, ale również mieszkańcy. Ustawa narzuca samorządom wdrożenie nowego, dotychczas nie stosowanego, narzędzia kontroli publicznej, dającego mieszkańcom możliwość oceny polityk publicznych realizowanych przez JST, w oparciu o dokumenty planistyczne (strategie, programy, itp.), a przez to pośrednio wpływ na kształtowanie treści tych polityk poprzez udział w debacie publicznej.

Pomimo tego, że ustawodawca nie wskazał obligatoryjnej metodyki opracowywania Raportu, zdaniem oferenta powinna mieć ona charakter partycypacyjny, jednakże wdrożenie tej idei w życie może być, w przypadku nie podjęcia działań wspomagających, bardzo trudne, a sam Raport w takim wariancie może okazać się kolejnym z dokumentów trafiających na urzędnicze półki.

Pierwsze Raporty, o których mowa w Ustawie będą opracowywane w 2019 roku. Jest to najlepszy czas, żeby osoby aktywne społecznie, organizacje pozarządowe zaangażowane w monitorowanie działań lokalnych włodarzy, rozpoczęły proces przygotowania szerokiego grona mieszkańców do udziału w procesach związanych z przygotowaniem i ewaluacją danych zawartych w Raporcie.

Udział mieszkańców w procedurze opracowania i przyjęcia Raportu obejmuje dwa etapy.

1. Przygotowanie Raportu, który powinien odbywać się we współpracy samorządu z mieszkańcami.

2. Przygotowanie mieszkańców do aktywnego udziału w debacie nad przygotowanym Raportem o stanie gminy.

W naszej ocenie zarówno samorządy jak i mieszkańcy, którzy będą mogli uczestniczyć w debacie nad Raportem, na chwilę obecną nie są dostatecznie przygotowani do wdrożenia takiej formy partycypacji, a jedną z głównych przyczyn dotychczas obserwowanej, małej aktywności obywateli i organizacji w konsultacjach różnego rodzaju dokumentów planistycznych, a od tego roku również Raportu, może być fakt, iż często nie posiadają oni:

– wystarczającej wiedzy na temat funkcjonowania samorządów, w szczególności regulacji prawnych na podstawie których gminy, JST realizują swoje zadania, posiadanych przez nie kompetencji i obowiązków;

– wiedzy na temat metodologii tworzenia dokumentów polityk publicznych.

Krajowa Strategia Odpowiedzialnego Rozwoju wskazuje, że jedną z barier ograniczających rozwój kraju jest niski poziom kapitału społecznego, brakuje „skutecznych mechanizmów współpracy i komunikacji pomiędzy działaniami sektorów JST, biznesu i społeczeństwa obywatelskiego”. Wskazuje, że jednym z mechanizmów zwiększających ten kapitał jest stosowanie zasady partnerstwa i współpracy określonej jako „zaangażowanie i szeroko zakrojone współdziałanie pomiędzy podmiotami publicznymi, prywatnymi, organizacjami pozarządowymi, sektorem nauki i społeczeństwem obywatelskim na różnych etapach planowania i realizacji działań rozwojowych”.

Narzędziem służącym zwiększeniu poziomu kapitału społecznego na poziomie gmin, może być zastosowanie zasady partnerstwa i współpracy przy opracowaniu raportu o stanie gminy opracowywany w oparciu o dane w sposób partycypacyjny.

Ponadto, w projekcie Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego wskazano istotną wadę dokumentów polityk publicznych, to jest ich niewystarczające oparcie o dane tj. mierzalne wskaźniki określające rezultaty planowanej w dokumentach interwencji.

Brak może mieć konsekwencje na przykład w procesie zlecenia realizacji zadań publicznych dla organizacji pozarządowych, uniemożliwiając w ogłoszeniu konkursowym wskazania konkretnej tj. mierzalnej usługi, którą samorząd ma zlecić do wykonania organizacjom, a przez to także utrudnić przygotowanie oferty na realizację tego zadania.

Opis grup adresatów zadania publicznego Bezpośrednimi adresatami zadania opracowania partycypacyjnej metodyki tworzenia Raportu o stanie gminy są dwie grupy adresatów.

1. pracownicy samorządowi, którzy będą przygotowywali Raport o stanie swojej gminy/JST.

2. przedstawiciele lokalnych organizacji pozarządowych oraz mieszkańcy, którzy będą mogli brać udział w debacie o Raporcie.

W ramach projektu wspomniane grupy osób wspólnie przygotują metodykę opracowywania raportu, uwzględniając wymagania ustawowe oraz uwarunkowania wynikające z zasady partycypacji. Istotą  FIO jest wspieranie społeczności lokalnej, jednak na tym etapie działań projektowych jako konieczny uznajemy udział przedstawicieli samorządu. Uważamy za celowe i optymalne rozwiązanie, by w planowanych warsztatach programowych uczestniczyły te same osoby. Zakładamy, że w tych działaniach będzie uczestniczyło 30 osób, reprezentujących 15 gmin, które wezmą udział w trzech dwudniowych warsztatach programowych.

W kolejnym zadaniu zostaną przeprowadzane warsztaty szkoleniowe, mające na celu zapoznanie uczestników z wypracowaną podczas warsztatów programowych metodologią opracowania raportu i sposobem jego oceny. Zakładamy, że weźmie w nich udział 80 osób, reprezentujących 40 gmin (średnio po dwóch przedstawicieli z gminy). Będą to głównie osoby zaangażowane w lokalne życie społeczne, w szczególności osoby reprezentujące organizacje pozarządowe oraz mieszkańcy chcący aktywnie uczestniczyć w pracach nad zrównoważonym rozwojem gmin, co jest możliwe pośrednio, poprzez monitorowanie realizacji wskaźników zawartych w strategiach i innych dokumentach planistycznych sprawozdawanych w Raportach.